به نظر میرسد واژه «تاریخانه» ترکیبی از واژه ترکی «تاری» به معنای خدا و واژه فارسی «خانه» باشد که در مجموع به معنای خانه خدا است. این بنای تاریخی که با نام مسجد تاریخانه دامغان شناخته میشود، یکی از کهنترین مساجد ایران و نمونهای شاخص از معماری صدر اسلام بهشمار میرود. تاریخانه را با نام مسجد چهلستون نیز میشناسند؛ عدد چهل در اینجا نه به معنای تعداد دقیق ستونها، بلکه نمادی از کثرت ستونها در معماری ایرانی است
با توجه به شواهد تاریخی و معماری، میتوان ساخت اولیه مسجد تاریخانه را به اواخر دوره بنیامیه نسبت داد. همچنین برخی پژوهشها نشان میدهد که این بنا احتمالاً در فاصله زمانی ۱۳۲ هجری قمری (آغاز خلافت عباسیان) تا دوران خلافت هارونالرشید (۱۹۳-۱۷۰ هجری قمری) ساخته شده است؛ یعنی اواسط قرن دوم هجری قمری.
ستونها و مناره مسجد تاریخانه
آنچه امروزه از مسجد تاریخانه باقی مانده است، شامل ۲۶ ستون عظیم با قطر تقریبی ۴ متر و ارتفاع ۲ متر و ۸۴ سانتیمتر است. همچنین شش دهانه طاق و یک طاق بزرگتر که محل محراب و منبر بوده، همچنان قابل مشاهدهاند.
در بخش شمالی مسجد، منارهای آجری به ارتفاع ۲۶ متر قرار دارد که از بنای اصلی فاصله دارد. قاعده این مناره ۱۳ متر از سطح زمین ارتفاع داشته و قطر بالایی آن حدود ۶٫۸ متر است. برخلاف برخی روایتها، سر مناره به شکلی منظم ناتمام مانده و به نظر نمیرسد که بر اثر زلزله تخریب شده باشد.
در ارتفاع حدود ۱۰ متری مناره، کتیبهای به خط کوفی و با آجر دیده میشود. بر اساس این کتیبه، بانی مناره ابوحرب بختیار، از ممدوحان منوچهری دامغانی بوده و ساخت آن به فاصله سالهای ۴۲۰ تا ۴۳۰ هجری قمری بازمیگردد
معماری مسجد تاریخانه؛ تلفیق سادگی اسلامی و اصالت ایرانی
در دوره سلجوقیان، مناره خشت و گلی اولیه مسجد که فرو ریخته بود، با منارهای آجری جایگزین شد. نکته قابل توجه این است که مناره جدید دقیقاً در محل مناره قدیمی ساخته نشد، بلکه در کنار مسجد بنا گردید. این مناره آجری نمونهای ارزشمند از معماری سلجوقی محسوب میشود.
بنای مسجد دارای صحنی تقریباً مربعشکل است که از چهار طرف با طاقهایی احاطه شده است. یکی از این طاقنماها که عمق بیشتری نسبت به سایرین دارد، محل مقصوره مسجد بوده و به سمت قبله قرار گرفته است. چنین طرحی، نمونهای کامل از نقشه مساجد اولیه اسلامی به شمار میآید.
پیوند معماری ساسانی با مسجد تاریخانه
آنچه تاریخانه دامغان را منحصربهفرد میکند، ریشه کاملاً ایرانی معماری آن است. در ساخت این بنا، هیچ عنصر بیگانهای دیده نمیشود و تقریباً تمامی اجزای معماری آن یادآور معماری دوره ساسانیان است. حتی برخی پژوهشگران معتقدند که اگر نقشه بنا اسلامی نبود، میتوانست بهراحتی با یک بنای ساسانی اشتباه گرفته شود.
یکی از مسافران و پژوهشگران اروپایی به نام «ایستویک»، در نگاه نخست تصور کرده بود که بقایای این بنا متعلق به یکی از معبدها یا کاخهای دوره هکاتومپیلوس است؛ شهری باستانی که در نزدیکی دامغان قرار داشته است
